Historia miasta Przemyśla

Turyście przebywającemu do znajdującego się na wschodniej rubieży Polski Przemyśla, miasto to jawi się piękną panoramą wzniesień. Na tym tle rysują się sylwetki okazałych kościołów, klasztorów i licznych starych budowli. W oczy rzuca się zalesione wzgórze ze wspaniałym, odnowionym zamkiem, u podnóża którego usadowiło się stare miasto, poprzecinane wąskimi, pnącymi się w górę uliczkami. Przybyszowi, który znajdzie się w tym mieście, przemówi historia zaklęta w basztach zamkowych, murach obronnych, krużgankach klasztornych, renesansowych kamieniczkach, a także bruku starego miasta.
 


Przemyśl ulokowany jest w miejscu styku krain geograficznych: Pogórza Przemyskiego i Dynowskiego z Kotliną Sandomierską, w tzw. Bramie Przemyskiej. Usytuowany jest na tarasowych wzniesieniach, nad rzeka San, która przedziela go na dwie części: lewobrzeżną zwaną Zasaniem, prawobrzeżną ze średniowiecznym miastem bogatym w zabytki architektury.

 

Najstarsze ślady pobytu człowieka na tym terenie w postaci obozowiska z epoki starszego kamienia, pochodzą sprzed 30 000 lat p.n.e. Odkryte zostały w 1932 roku przy ul. Słowackiego, na terenie nieistniejącej dziś cegielni. Z późniejszych epok pradziejowych, neolitu, epoki brązu i żelaza, posiadamy wiele stanowisk, jak osady, cmentarzyska, narzędzia, w świetle który h można stwierdzić, iż od około 6 000 lat p.n.e. do X wieku n.e., istniała tutaj ciągłość osadnicza.

W X wieku na dzisiejszym wzgórzu zamkowym okazały gród o potężnych wałach drewniano - ziemnych, o których toczyły się walki pomiędzy Polską a Rusią. Gród ten w 981 roku zajął książę kijowski Włodzimierz Wielki. Fakt ten odnotował kronikarz kijowski Nestor w swym Latopisie (jest to pierwsze pisane źródło historyczne mówiące o istnieniu Przemyśla jako miasta). W granicach Polski Przemyśl znalazł się ponownie w 1018 roku, w czasie powrotu Bolesława Chrobrego z wyprawy interwencyjnej na Kijów.

Po roku 1087 gród przemyski przechodzi z rąk Piastów pod panowanie książąt Rurykowiczów, którzy posiadali samodzielne księstwo w Przemyślu do około 1124 roku.

Wieki XII, XIII, XIV w dziejach miasta są bogate w wydarzenia. O tereny nadsańskie toczą walki Polacy, Rusini i Węgrzy. Przemyśl w tym okresie jest bowiem znacznym ośrodkiem miejskim o charakterze handlowym. Badania archeologiczne potwierdzają, że Przemyśl stanowił znaczne skupisko osad przygrodowych, w obrębie których na przełomie XII-XIII wieku wzniesiono kilka okazałych budowli romańskich.

W roku 1340, król Kazimierz Wielki przyłącza Przemyśl z tzw. Rusią Czerwoną do Polski i podobnie jak w innych miastach, w miejsce grodu obronnego zbudował okazały murowany zamek.
 


Król Władysław Jagiełło aktem wystawionym we Lwowie 1.10.1389 roku zatwierdził Przemyślowi prawo magdeburskie, określił dokładnie obszar miasta na 100 łanów (2240 ha), ustanowił 8-dniowy jarmark coroczny oraz nadał liczne przywileje. W parze z rosnącymi siłami gospodarczymi szły zmiany urbanistyczne. Centrum miasta stał się rynek. Rozbudowały się dalsze dzielnice, w których rozwijający się handel i rzemiosło, wypierały na peryferie jego rolnicze części. Miasto otrzymuje potężne mury obronne. Pod koniec XV wieku Przemyśl wraz z przedmieściami liczył 1500 mieszkańców. Nie omijały jednak miasta i okolic liczne klęski. Najgroźniejsze to napady Tatarów (1340, 1450, 1489, 1497, 1500), Wołochów (1498) oraz pożary (1489, 1498).

W XIV i XV wieku odgrywał znaczną rolę kulturalną. Pod koniec XIV wieku zostaje założona szkoła katedralna związana z Akademią Krakowską. Stanowiła ona ważny ośrodek twórczy, promieniujący poza granice regionu.

Przemyśl i ziemia przemyska, okres dużego rozkwitu przeżywa w XVI w. i w trzech pierwszych dekadach XVII w. Jest to "złoty okres" w dziejach miasta. W tym czasie stał się jednym z większych i bogatszych miast w Polsce, głównie dzięki handlowi, jaki prowadził z krajem i zagranicą. Miasto w XVI w. zajmuje obszar około 5 tys. ha, w skład którego wchodzi osiem sąsiadujących ulic otoczonych umocnieniami. Pozostały teren lokacyjny stanowiły przedmieścia: Bakończyce, Garbarze, Psarcze, Zasanie.

W mieście rozwija się rzemiosło skupione w kilkudziesięciu cechach. Wznoszono murowane kościoły i kamienice. W mieście osiedlili się reformaci, jezuici, karmelici, bonifratrzy. W 1530 roku rada miejska zbudowała wodociąg. W 1560 roku w rynku wzniesiono ratusz. Ziemia przemyska w XVI i XVII w. wydała wybitnych naukowców i myślicieli, z których wymienić należy Bernarda Wapowskiego - kontynuatora Kroniki Jana Długosza, oraz kartografa - autora szczegółowej mapy Polski, księdza Stanisława Orzechowskiego - słynnego polemistę i pisarza politycznego. Z ziemią przemyską związany był Andrzej Krzycki, wybitny poeta i dyplomata, oraz Wawrzyniec Goślicki - świetny mówca. Dużym uznaniem w kraju i zagranicą cieszyły się prace o charakterze filozoficzno-moralizatorskim Andrzeja Maksymiliana Fredry.

W czasie "złotego okresu" nie omijały Przemyśla różne nieszczęścia. Wiek XVII przynosi szereg klęsk, począwszy od wojen poprzez napady: hord tatarskich, wojsk tureckich, kozackich, węgierskich oraz szwedzkich. Choroby i epidemie dziesiątkowały ludność. Następuje powolny upadek handlu i rzemiosła. Do dalszej ruiny gospodarczej regionu przyczyniły się liczne obozy konfederatów barskich. Pewna poprawa w życiu kulturalnym, świadczące o nadejściu nowej epoki, nastąpiła w początkach XVIII w. W 1754 roku, Adam Klein zorganizował stałą drukarnię, a 5 lat później ufundowana pierwsza biblioteka publiczna.
 


W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku, Przemyśl przypadł Austrii, stając się stolicą jednego z dwudziestu cyrkułów Galicji. Około 1778 roku rząd austriacki sprzedaje miasto Ignacemu Cetnerowi, ale w 11 lat później cesarz Józef II przywraca mu autonomię, jednocześnie wprowadzając język niemiecki jako urzędowy. Działalność germanizacyjna doprowadziła do tego, że już w roku 1779 w starostwie przemyskim na 13 urzędników było 12 Niemców.

W XIX w. systematycznie wzrasta liczba mieszkańców: 1830 r. - 7 533 osoby, 1850 r. - 9 500 osób, 1870 r. - 15 185 osób (w tym 60% Żydów). Od 1850 roku wskutek zatargu o Bałkany między Austrią i Rosją, rozpoczyna się budowa umocnień wokół miasta. Dalsze pogorszenie stosunków między mocarstwami doprowadziło di przebudowy Przemyśla w twierdzę I klasy. W 1850 roku rozpoczęła budowa linii kolejowej łączącej Przemyśl z Krakowem i Lwowem. Od 1868 roku Przemyśl uzyskał nowe połączenie drogowe przez Gródek Jagielloński do Lwowa. W 1874 roku uruchomiona została linia kolejowa na Węgry. Tak więc podupadłe miasto w krótkim czasie rozwinęło się i stało jednym z pierwszych w Galicji.

Poważna rolę odegrał Przemyśl w I wojnie światowej. Twierdza przeszła 3 oblężenia. Mimo licznej załogi (ok. 130 tys. żołnierzy) poddała się w czasie drugiego oblężenia 22.03.1915 roku z braku żywności, a także możliwości buntu załogi. Komendant twierdzy poddał ją Rosjanom, ale po uprzednim zniszczeniu ok. 80 fortów, 1000 dział, magazynów amunicji, mostów i dokumentów. W dniu 3.06.1915 roku do Przemyśla wkroczyły wojska niemieckie oraz austriackie, a Rosjanie bez dalszej walki wycofali się z miasta i pozostałych odcinków twierdzy.

Po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku, Przemyśl był zaliczany w Polsce południowo- wschodniej. do większych miast po Lwowie i Krakowie. Miasto było ośrodkiem administracyjno-wojskowym, pozbawionym przemysłu, co z kolei stanowiło przyczynę wzrostu bezrobocia.
 


Na prawym brzegu Sanu.
N. Chruszczow w Przemyślu (29 września 1939 r.)
- zdjęcie ze zbiorów Instytutu Kresów Wschodnich w Przemyślu.


Skutki wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku dały się odczuć w Przemyślu już w pierwszych jej dniach. kiedy to przeżył bombardowanie lotnicze, którego celem był węzeł kolejowy, koszary i mosty. W dniu 15 września po kilkudniowych walkach, wojska hitlerowskie zajęły Przemyśl.

W dniu 27.09.19339 roku dotarły oddziały Armii Czerwonej zajmując prawobrzeżną część miasta. 22.06.1941 roku, w dniu napaści wojsk hitlerowskich na Związek Radziecki, Przemyśl znalazł się na pierwszej linii frontu. Po ciężkich walkach miasto znalazło się na władaniu wojsk hitlerowskich. W wyniku działań wojennych 1939-44, uległo zniszczeniu około 40% zabudowy miasta, wymordowano około 23 tys. osób. Przemyśl odzyskał wolność spod okupacji niemieckiej 27.07.1944 roku. Rozpoczął się trudny okres odbudowy. Utrudniały ją jednak w bardzo poważnym stopniu działania dywersyjne prowadzone przez ukraińskich nacjonalistów zorganizowanych w UPA. W 1947 roku, po ustaniu walk z UPA, nastąpiła normalizacja stosunków gospodarczych i politycznych w Przemyślu i powiecie.
 


Odbudowany w 1994 roku w nowej lokalizacji pomnik Orląt Przemyskich
- zdjęcie z publikacji: M. Gosztyła "Przewodnik po miejscach pamięci
narodowej województwa przemyskiego".


W latach 1944-50 uruchomiono i odbudowano szereg starych fabryk. Po 1958 roku zmodernizowano fabrykę "Mera-Polna", wybudowano Zakłady Płyt Pilśniowych oraz jeden z większych w Europie port przeładunkowy "Medyka- Przemyśl- Żurawica". Utworzono filię Zakładów "Dymitrowa" z Warszawy, przemianowaną następnie na samodzielną Fabrykę Aparatów Elektrycznych Niskiego Napięcia "Fanina". W 1975 roku oddano do użytku Zakład Tkanin Powlekanych "Sanwil". Charakterystycznym elementem przemyskiego krajobrazu stały się wieże wiertnicze, ponieważ usytuowano tu największy w kraju ośrodek gazu ziemnego.

Powstawały nowe osiedla mieszkaniowe, jak Kmiecie, Rogozińskiego, Salezjańskie, Kazanów, Warneńczyka, Rycerskie. W 1961 roku niezwykle uroczyście było obchodzone w Przemyślu 1000-lecie miasta.

W latach 1944-75 Przemyśl był siedzibą powiatu i równocześnie miastem na prawach powiatu. Po ostatniej reformie administracji państwowej w czerwcu 1975 roku stał się siedzibą województwa. Po ostatniej reformie administracji państwowej w czerwcu 1975 roku stał się siedzibą województwa. Awans miasta na stolicę wojewódzką przyczynił się do jego rozbudowy.

7 października 1980 roku w Przemyślu powstał Komitet Założycielski NSZZ "Solidarności" Regionu Południowo-Wschodniego. Zainicjował on oficjalną działalność niezależnych związków zawodowych, a także opozycyjnego ruchu politycznego.
 


Widok na Plac na Bramie i ulicę Mickiewicza z drugiej połowy lat trzydziestych - zdjęcie z opracowania M. Dalecki - "Przemyśl w latach 1918-1939".


W połowie lat 80-tych podjęto prace nad poprawieniem układu komunikacyjnego, przeciążonego ruchem samochodowym miasta.

W Przemyślu istnieje spora ilość szkół różnych typów, Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych, Państwowa Szkoła Muzyczna I i II stopnia, Seminarium Duchowne. Od 1991 roku miasto jest siedzibą archidiecezji obrządku łacińskiego oraz diecezji obrządku bizantyńsko- ukraińskiego.

W ostatnich latach Przemyśl spełnia coraz większą rolę jako ośrodek obsługi międzynarodowego ruchu turystycznego na trasie do Ukrainy, Rumunii, Bułgarii, Grecji i Turcji, poprzez przejście graniczne w Medyce.

Miasto liczy obecnie 69,9 tys. mieszkańców.

 

Reklama